1) గణేశుని జనన కథ — సరళంగా చెప్పిన పురాణ వర్ణనం

కైలాసంపై దేవి పార్వతీ స్నానానికి సిద్ధమవుతూ తాను అనుకున్న గోప్యత కోసం సుగంధ లేపనం/మృత్తికతో ఒక బాలుణ్ని మలిచి ప్రాణం పోశారు. “ద్వారం కాపాడి ఎవరినీ లోపలికి అనుమతించవద్దు” అని ఆజ్ఞ ఇచ్చారు. ఆ సమయంలో శివుడు వచ్చాడు. బాలుడు తన తల్లి ఆజ్ఞే ధర్మమని భావించి శివున్ని అడ్డుకున్నాడు. ఘర్షణలో బాలుని శిరస్సు వేరైంది. పార్వతీ విషాదంతో లోకాలు కంపించినపుడు, శివుడు మాట ఇచ్చి ఉత్తరదిశగా చూసే మొదటి జంతువు శిరస్సు తెమ్మని గణాలకు ఆజ్ఞాపించాడు. వారు తెచ్చింది ఏనుగు శిరస్సే. దానిని కలిపి, వరప్రసాదంతో ఆ బాలుడు గణేశుడయ్యాడు — విఘ్నాలను తొలగించే, మొదట పూజించబడే దేవుడు.

దీని అంతర్భావం: అహంకారాన్ని (తల కోయడం) జ్ఞానం, దయతో (ఏనుగు తల) మార్చుకోవడం; విధేయత, ధర్మం, మార్పు సామర్థ్యం — ఇవే వినాయక తత్త్వం.

2) ఇంట్లో పూజ ఎలా చేయాలి — సరళ మార్గం

అవసరమైన వస్తువులు

• మట్టి విగ్రహం (లేదా పునర్వినియోగ లోహ విగ్రహం), శుభ్రమైన పీఠం/గడ్డి
• పసుపు, కుంకుమ, చందనం, పూలు (మరిగా), దర్భ/దుర్వా గడ్డి
• పండ్లు, కొబ్బరికాయ, మోదకాలు/లడ్డూలు (సాంప్రదాయంగా 21), ధూపం, దీపం
• కలశంలో శుద్ధజలం; ఐచ్చికం: పానసాకు/వక్క, ఏలకులు, కర్పూరం

పద్ధతి

1. స్థాపన: స్థలం శుద్ధి చేసి, పీఠంపై విగ్రహం స్థాపించి, పసుపు/కుంకుమ/చందనం ధారణ.
2. సంకల్పం: జ్ఞానం, విఘ్న నివారణ, కుటుంబ–సమాజ శ్రేయస్సు కోసం మనసులో సంకల్పం.
3. ప్రాణ ప్రతిష్ఠ (సరళ రూపం): గణపతిని విగ్రహంలోను హృదయంలోను ఆహ్వానించండి.
4. ఉపచారాలు: జలం, పుష్పాలు, దుర్వా గడ్డి, ధూప–దీపాలు, నైవేద్యం — ముఖ్యంగా మోదకం సమర్పణ.
5. మంత్ర–ఆరతి: “ఓం గం గణపతయే నమః” జపం లేదా ఆరতি; ప్రాసాదం పంచుకోండి.
6. విసర్జన (పర్యావరణ హితం): 1½ / 3 / 5 / 7 / 11 రోజుల తర్వాత మట్టి విగ్రహాన్ని ఇంట్లోనే బకెట్/టబ్‌లో నెమ్మదిగా కరిగించి, ఆ నీటిని మొక్కలకు పోయండి.

ఆచారాలు ప్రాంతానికీ, కుటుంబానికీ అనుసరించి మారవచ్చు — ఇది సమ్మిళితమైన సులభ విధానం.

3) చారిత్రక సూచనలు — రాజప్రాసాదాల నుంచీ స్వాతంత్ర్య ఉద్యమం వరకూ

a) ప్రాచీన రాజపోషణ

బాదామి గుహాల (6వ శతాబ్దం, చాళుక్యులు) వంటి దక్షిణాది కళల్లో గణపతి రూపాలు కనిపిస్తాయి — ఆలయ సంప్రదాయాల్లో గణపతి పూజ స్థిరపడిన అథ్యాయాలు.

b) మరాఠా–పేష్వా కాలం

18వ శతాబ్ధపు పూణేలో పేష్వాల భక్తి, శనివార్ వాడ వంటి కేంద్రాల్లో ఘన వేడుకలు — తర్వాతి సామూహిక ఉత్సవాలకు పూర్వ వైభవం.

c)లోకమన్య తిలక్ & సర్వజనిక గణేశోత్సవం

1893లో తిలక్ గారు గణేశోత్సవాన్ని ఇంటి పరిధి నుంచి బయటికి తీసుకువచ్చి సర్వజనిక వేడుకగా మారుస్తూ, వర్ణ–జాతి బేధాల్ని చెరిపి జాతీయ చైతన్యానికి వేదికగా తీర్చిదిద్దారు.

4) శాస్త్ర–సస్టైనబిలిటీ

a) సీజనల్ ఆహారం

వర్షాకాలం చివర్లో వచ్చే ఈ పర్వదినంలో ఆవిరితో వండే మోదకాలు (బియ్యం పిండి, కొబ్బరి, బెల్లం) శరీరానికి సున్నితమైన శక్తి ఇస్తాయి.

b) పర్యావరణ హితం

ప్లాస్టర్ ఆఫ్ పారిస్ విగ్రహాలు మరియు రసాయనిక రంగులు నీటిలో కలిసేటప్పుడు హానికరం. అందుకే సహజ మట్టి విగ్రహాలు, సహజ రంగులు, ఇంటి/ట్యాంక్ విసర్జన పద్ధతులు ఉత్తమం.

5) ముగింపు — భక్తి & బుద్ధి కలయిక

వినాయక చవితి ఆరంభాల దేవుడి దగ్గర ఆగి, మన లోపలి అహంకారాన్ని జ్ఞానంగా మార్చుకోవడానికి గుర్తు చేస్తుంది. చరిత్ర మనల్ని ఒకటిగా కట్టిపడేస్తే, శాస్త్రం ప్రకృతిపట్ల బాధ్యతను బోధిస్తుంది. భక్తి ఉన్నదే — ప్రకృతిని కాపాడే ఆచరణలో!